Varia

Indertijd ontwierp ik een serie video's in een rubriek Sterk met Beleid. Daarin licht ik diverse aspecten van uitvoerbaar beleid maken en handhaafbare regelgeving toe. 

De Toeslagenaffaire

Op 16 mei 2003 sloten CDA, VVD en D66 het zogeheten Hoofdlijnenakkoord, de basis voor het Kabinet Balkenende 2. Door de noodzaak van het maken van beleid ter bestrijding van de armoedeval – mede als gevolg van een zodanig uitdijend belastingstelsel dat bepaalde delen van het volk in financiële problemen stortte – besloot men een toeslagenstelsel te ontwerpen in de sfeer van huur en zorg. De uitvoering daarvan werd opgedragen aan de belastingdienst. In 2006 kreeg ik van een bepaald onderdeel van de belastingdienst de opdracht om te onderzoeken wat de dienst zou kunnen leren van de manier waarop dat stelsel in drie jaar was ontworpen. “Wat men ervan zou kunnen leren?” was een eufemisme voor “Wat is er fout aan dit stelsel?” Maar gelet op de reeds toen aanwezige grote politieke gevoeligheid van dit onderwerp mocht de opdracht niet worden geformuleerd als een onderzoek naar ‘fouten’ of ‘tekortkomingen’ van wat men bedacht had. Ik vond een handvol ‘tekortkomingen’ die ik onder normale omstandigheden ‘ernstige systeemfouten’ genoemd zou hebben. Kort gezegd kwam dat erop neer dat met name de werkvloer van de belastingdienst van mening was: “Wij kunnen dit niet, dus wij moeten dit niet doen.” De top zei: “Wij moeten het, dus we kunnen het.” In mijn elders in dit document aangehaalde boek ‘Over bekwaamheid en geschiktheid van politieke ambtsdragers’ ga ik er uitvoeriger op in. Ik herhaal hier wat ik in dat boek schreef: “Ik kan me nu nog voor mijn kop slaan dat ik mijn rapport toen niet met onverbloemde woorden heb afgesloten.” Hieronder staat de LINK naar mijn onderzoek, zo beknopt mogelijk geformuleerd als een Notitie. Het Toeslagenstelsel was toen al in 2006, als een systeemfout van uitzonderlijk formaat, veroordeeld om te falen. De rest is geschiedenis. Met alle menselijke drama’s vandien.  

Bestuurlijke organisatie

Zolang ik dit vak beoefen is er debat over het nut en de noodzaak van het reorganiseren van onze bestuurlijke organisatie. Ik heb geleerd dat je daar zorgvuldig mee moet omgaan. Zo niet, dan wordt er veel kapot gereorganiseerd. Ons onderwijssysteem, de jeugdzorg en de medische zorg – om er maar drie te noemen - zijn daarvan onprettige voorbeelden. Het bracht mij ooit tot de stelling dat het verstandig zou zijn om het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen voor tien jaar te sluiten, alleen een boekhouder aan te houden om de maandelijkse salarissen voor het onderwijzend personeel te garanderen en de professionele uitvoerders in staat te stellen ongestoord hun professionele werk professioneel uit te voeren. Weinig politieke managementingrepen zijn slechter dan steeds maar professionals willen aansturen, met steeds weer nieuwe inzichten van politieke avonturiers. Voor legitiem reorganiseren moet het principe zijn: alleen als je met een onbetwiste oorzakelijke analyse van een problematiek kunt aantonen dat de structuur van de organisatie de grondoorzaak van het probleem is mag en moet je reorganiseren. Kun je dat niet aannemelijk maken, blijf er dan van af. 

Bevolkingskrimp

Verkeer en Vervoer: Nederland, Europa, Indonesië, Thailand, Suriname

In 1987 begon ik op verzoek van de Minister van Verkeer en Waterstaat – Neelie Kroes – met het ontwerpen van het Tweede Structuurschema Verkeer en Vervoer (SVV). Na een uitvoerige bespreking over de methodologie van geïntegreerd beleid maken – ze luisterde geboeid, keek aandachtig naar de beelden die ik toonde, observeerde nauwlettend de reacties van een tweetal directeuren-generaal en zei na twee uur: “Zo gaan we het doen. Onorthodox. Wijk methodologisch geen millimeter. Dan krijg je een hoop problemen. Ik twijfel er niet aan dat je de meeste zelf kunt oplossen. Wat je niet kunt oplossen leg je op mijn bureau. Die los ik dan op.” We vormden een projectteam van circa tien personen met twee projectleiders. Ir. Daan de Groot van Rijkswaterstaat was verantwoordelijk voor alles wat binnen het ministerie in beweging moest komen. Ik was de externe teamleider, belast met het zorgvuldig toepassen van de methodologie om vanuit de relevante delen van de samenleving, dus van onderop, dat SVV te doen ontstaan. Bert Verkooijen werd leider van het team. De consultatie van die relevante samenleving leverde op dat een goed toekomstig Verkeer en Vervoer niet zou kunnen bestaan zonder te zijn geïntegreerd in belangen van Natuur en Milieu enerzijds en Economische voorspoed anderzijds. Dat hebben we in twee jaar uitgewerkt. De VVD-fractie in de Tweede Kamer wenste die belangen van Natuur en Milieu niet te honoreren, Minister Kroes weigerde te wijken. Zo zei ze een keer: “Door de fractie wordt op mij geschoten, maar ik buk niet, anders vangen jullie de kogels”. Ze werd in 1989 gedwongen op te stappen. Inmiddels was het SVVII door de Tweede Kamer bij wet aanvaard. Maar omdat het projectteam al was ontbonden en de procesgang richting Tweede Kamer in andere handen lag werd er een onvergeeflijke fout gemaakt. De Tweede Kamer kreeg alleen het Beleidsdocument ter beslissing voorgelegd. Niet het onlosmakelijk daaraan verbonden zeer concrete Actieboek. Dat bleek desastreus voor een aantal voorgenomen projecten. Het SVVII bevatte onder meer uitgewerkte acties om rekeningrijden, telewerken en parkeerbeleid op een voor de samenleving aanvaardbare manier en in samenhang met belangen van economie en natuur en milieu in te voeren. Omdat het Actieboek geen beschermde wettelijke status had gekregen werd het onder leiding van de nieuwe minister door de Tweede Kamer onder vuur genomen en lukraak kapot geknald. Behalve de infrastructuurprojecten.

Begin jaren negentig toonde Eurocommissaris Karel van Miert belangstelling voor een dergelijk Structuurschema als basis voor een integratie van de doorlopende assen van verkeer en vervoer binnen de Europese Gemeenschap van dat moment. Dus een samenhangend stelsel van lijnen van weg, water en rail van het noorden naar het zuiden en van het westen naar het oosten. Onder leiding van Neelie Kroes (toen inmiddels President van de Universiteit Nijenrode) en Pisani (adviseur van de Franse President) hebben we dit met een klein projectteam opgezet. We konden dat team klein houden omdat de vereiste methodologische consultatie vanuit de samenleving zich concentreerde op het raadplegen van de relevante captains of industry in landen relevant voor verkeer en vervoer naar en van Europa, en de daarbij horende ministers van die landen. Wij schakelden in al die landen collega’s in die, na een methodologische training de consultatie voor hun rekening namen. Waarna wij in Brussel en Den Haag het Europees Structuurplan Verkeer en Vervoer konden opzetten.

Daarna volgde een soortgelijk verzoek vanuit Indonesië. De opdracht om een geïntegreerd Structuurschema Verkeer en Vervoer te maken voor het Zuidoosten van Indonesië. De plek waar onder meer de Molukken liggen. Na de formatie en opleiding van het projectteam is dit project wegens gewijzigde beleidsinzichten gestaakt. Wat ik in de context van de Molukken overigens heb verricht staat elders in dit Verzameld Werk.

Tot slot kwam er een verzoek van de Verenigde Naties, locatie ESCAP-Bangkok, om twee zaken op te zetten. Een zo strak mogelijk structuurplan verkeer en vervoer in de wijk Rattanakosin van Bangkok en een boekwerk in de vorm van Guidelines om dergelijke projecten onder gezag van de VN uit te voeren in de landen van Zuidoost Azië die onder de VN vielen. Waarom de wijk Rattanakosin? Daar ligt het paleis van de Koning, een aantal belangrijke ministeries, schitterende tempels die veel toeristen trokken, een aantal grote markten en omvangrijke woonlocaties. Elke dag slipte daar alles dicht, de uitlaadgassen vernietigden langzaam maar zeker de gezondheid van mensen, natuur verpieterde en de structuur en aanblik van tempels en van monumentale gebouwen verzwakte en de economie viel terug omdat de markten niet meer goed bereikbaar waren. Tot slot heb ik ook in Suriname – samen met Frits Hoendermis (ex V&W) projecten op het gebied van personen- en goederenvervoer gedaan.

Ander werk in Suriname

In 1978 kwam ik voor het eerst in Suriname. Om aan de universiteit aldaar, op verzoek van Professor Coen Ooft, enkele lezingen te geven over beleid maken. Pas in 1992 arriveerde ik er voor de tweede keer om in de jaren die volgden diverse projecten te verzorgen. Variërend van de opzet van geïntegreerd personenvervoerbeleid en goederenvervoerbeleid, in samenwerking met Frits Hoendermis (ex V&W), tot projecten op het gebied van rechtsstatelijkheid, de Belastingdienst, de Nationale Veiligheid en - in samenwerking met de World Bank en de Europese Unie enkele projecten om het Surinaams bedrijfsleven in staat te stellen een vitale ‘domestic economy’ op te bouwen. Een onderwerp dat menigeen de wenkbrauwen doet fronsen was mijn werk voor de regering Bouterse/Ameerali. Zie aan het slot van deze rubriek mijn verantwoording.

Het nu volgende project in Suriname anno 2011 vereist nadere toelichting. 

Van 2009 tot 2018 woonde ik in Suriname. Mijn manier van projectmatig geïntegreerd beleid ontwikkelen trok de aandacht van de in mei 2010 gekozen President Desiré Delano Bouterse en zijn Vicepresident Robert Ameerali. Op het verzoek om mee te helpen het land op te bouwen kreeg ik op mijn vraag “Wat moet ik dan doen?” het antwoord “Alles wat jij goed vindt voor het volk van Suriname.” Ik zette mijn bedenkingen – gelet op de betrokkenheid van de President bij de moord op 15 Surinamers in 1980 – terzijde omdat ik na vele jaren werken in Suriname wist dat ik mijn kennis en ervaring kon en dus moest delen. Zoals ook leden van Artsen zonder Grenzen hun werk doen bij regimes wier moraliteit vragen oproept. Ik begon met een analyse van de slechte staat van het Surinaamse wetgevingscomplex. Wetgeving is de belangrijkste ordening als fundament van beschaving en vooruitgang. De kwaliteit van het leven in een land hangt in grote mate af van de kwaliteit van het wetgevingscomplex waar dat land op is gebouwd. En die kwaliteit liet ernstig te wensen over na de grondwet-loze periode van 1980 tot 1987 (herzien in 1992) en de nalatigheid van de regering Venetiaan tot 2010 om de eisen van de grondwet van 1992 na te komen om aanvullende wetten te maken. Na de creatie van de grondwet in 1987 en diens wijziging in 1992, was onder de regering Venetiaan/Sardjoe niet alleen de verdere ontwikkeling van Suriname stil gevallen, maar ook de (deels grondwettelijk verplichte, deels maatschappelijk noodzakelijke) aanpassing, aanvulling en vernieuwing van het Surinaamse wetgevingscomplex. Vandaar mij keus voor dit onderwerp. President Bouterse was gecharmeerd van mijn analyse van de tekortkomingen van het wetgevingscomplex en zwaaide daarmee tijdens zijn eerste optreden in De Nationale Assemblee (het parlement). Het was mijn taak om zijn betoog in eerste en tweede termijn op papier te zetten. Hierna toon ik een Tabel van vier lijsten van wetgevingsbehoeften, als onderdeel van het beleid dat de President wilde gaan voeren. Die Tabel geeft aan welke wetgeving al enige tijd werd gevraagd door De Nationale Assemblee, het Surinaamse Business Forum (een aggregatie van bedrijfsmatige organisaties en de Kamer van Koophandel en Fabrieken), wetgeving die vereist werd door de Grondwet maar nog steeds niet gemaakt (de lijst die ik kan tonen is niet de laatste versie, dus is op dit punt leeg) en een lijst van wetgevingsjuristen van ministeries. De President ontmoette kritiek tegen zijn voornemen om – zoals de Grondwet vereiste – een Constitutioneel Hof in te voeren. Zie hierna als derde onderwerp hoe hij in tweede termijn op die kritiek reageerde. Mijn (overigens beperkte) betrokkenheid bij het daadwerkelijk vestigen van dat Constitutioneel Hof laat ik terzijde. Maar niet zonder ironie moet worden vastgesteld dat dit door Bouterse uitdrukkelijk zelf gewenste Hof na zijn inwerkingtreden terecht oordeelde dat de Amnestiewet die de President ontsloeg van rechtsvervolging wegens de 1982-moorden in strijd was met de Grondwet. Als gevolg waarvan pas in december 2023 een afsluitend vonnis is geveld. Toen in 2012 niet minder dan 29 van de 51 leden van De Nationale Assemblee die herziene – maar met de Grondwet strijdige - Amnestiewet 1982 aannamen ben ik meteen opgestapt. Spreken en handelen in strijd met de Grondwet, ook voor sommige Nederlandse politici geen onoverkomelijk bezwaar, is onduldbaar grensoverschrijdend gedrag. Zie hier mijn drie producties bij dit onderwerp.

Niet downloadbare boeken e.d. over de methode, recht, politiek en beleid